کورش شیرانی در گفت و گو با خبرنگار اقتصادی ایرنا در تشریح ابعاد فرونشست زمین در کشور افزود: حدود 30 سال است که کشور در معرض خطرات ناشی از پدیده‌هایی مانند فرونشست و لغزش زمین با شواهد آشکار قرار دارد که هم جوامع انسانی و هم بخش کشاورزی را تهدید می‌کند.

وی افزود: در سال های گذشته پژوهش‌ های متعددی در خصوص تعیین عوامل موثر، شناسایی، رفتارسنجی، پایش، مدل‌سازی، پیش‌بینی و در نهایت راهکارهای کنترل و علاج بخشی پدیده هایی مانند فرونشست در پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری انجام شده است.

وی با اشاره به مطالعاتی که روی در زمینه فرونشست دشت شهریار در جنوب غربی تهران در حال انجام است، عامل اصلی فرونشست در ایران را برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی طی 50 سال اخیر و عدم جایگزینی آنها دانست و اظهارداشت: در این مدت سفره‌های آب زیرزمینی که طی میلیون‌ها سال تشکیل شده‌اند، بدون جایگزینی کافی تخلیه شده‌اند.

این کارشناس آب و خاک تصریح کرد: کاهش بارندگی‌ ها و افزایش سطح کشت، تعادل بیلان آبی را برهم زده است بنابراین امروز در دشت‌ هایی مانند جنوب تهران (از جنوب شرق یعنی ورامین تا شرق، جنوب و جنوب غرب تهران یعنی شهریار) تا کرج شاهد فرونشست‌ های گسترده هستیم.

اغلب دشت های ایران با چالش فرونشست روبرو هستند

شیرانی با اشاره به نقشه بحرانی فرونشست در ایران هشدار داد: استان‌ های مرکزی مانند اصفهان و یزد به‌ طور جدی درگیر این پدیده هستند، به طوری که در اصفهان فرونشست از دشت‌ها به مناطق شهری ازجمله مناطق شمالی و مرکزی شهر گسترش یافته و آثار باستانی را تحت تاثیر قرار داده است.

وی اضافه کرد: در تهران نیز زیرساخت ها و تاسیسات حیاتی مانند فرودگاه‌ها و خطوط انتقال انرژی در معرض خطر قرار دارند.

وی تصریح کرد: طی سالهای اخیر استان های شمالی کمترین آسیب را از پدیده فرونشست داشتند اما به تازگی گزارش هایی از آذربایجان غربی و شرقی داشته ایم که این امر نشان می دهد که اغلب دشت‌ های ایران با این چالش های جدی این پدیده روبرو هستند و در وضعیت قرمز قرار دارند.

توقف برداشت آب از سفره های زیرزمینی، راهکار مقابله با فرونشست

گسترش فرونشست به دشت قزوین، همدان و شیراز

دانشیار پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری اظهار داشت: در برخی دشت‌ ها مانند دشت تهران - کرج، نرخ فرونشست از 25 سانتیمتر در دهه 1390 به 36 سانتیمتر در سال 1404 رسیده است در حالی که دشت مشهد و اصفهان نیز با نرخ‌های بالای 20 تا 30 سانتیمتر در سال روبرو هستند.

شیرانی افزود: یکی از چالش هایی که با آن روبرو هستیم، گسترش فرونشست به مناطق جدید است، مناطقی مانند دشت قزوین، همدان و شیراز که قبلاً فرونشست کمتری داشتند اما اکنون با نرخ‌های بین 10 تا 15 سانتیمتر در سال درگیر شده‌اند.

وی با تاکید بر گسترش پدیده فرونشست زمین در ایران تصریح کرد: اکنون استان‌های مرکزی مانند اصفهان، یزد و تهران با شدیدترین میزان سرعت فرونشست روبرو هستند و آثار آن حتی به مناطق شهری و آثار باستانی رسیده است.

شیرانی خاطرنشان کرد: فرونشست در مناطق شهری و زیرساخت‌های حیاتی، در تهران، مناطق جنوبی تهران مانند شهریار، اسلام‌شهر و چهاردانگه با نرخ 25 سانتیمتر در سال در حال وقوع است به طوری که خطوط مترو، فرودگاه امام و شبکه گاز تحت تأثیر آن قرار گرفته‌اند.

به گفته وی، در اصفهان، صرف نظر از دشت های شمالی همچون شاهین شهر، حبیب آباد، ملک شهر و خانه اصفهان، دشتهای شرقی (سجزی و منطقه فرودگاه شهید بهشتی)، دشت های غربی (درچه و خمینی شهر و نجف آباد) و دشت های جنوبی شهر (دشت مهیار) اصفهان نزدیکی فرونشست به پل‌های تاریخی و بافت مرکزی شهر نگرانی‌های جدی را افزایش داده است.

فرونشست زمین ها را تبدیل به بیابان غیرقابل احیا می کند

دانشیار پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری با بیان اینکه فرونشست ظرفیت جذب آب خاک را نابود می‌کند، گفت: حتی با بازگشت بارندگی‌ ها، آب در این زمین ها جذب نمی شود و این زمین‌ها به بیابان‌های غیرقابل احیا تبدیل می‌شوند.

وی، فرونشست را عامل اصلی بیابان‌زایی دانست و افزود: این امر منجر به تخریب پوشش گیاهی، اختلال در اکوسیستم‌های جانوری و تبدیل زمین‌ها به عرصه های بیابان‌های غیرقابل احیا می‌شود که عامل اصلی بیابان‌ زایی شناخته می‌ شود که در گذشته نادیده گرفته می‌ شد.

برنامه کاهش برداشت و تغذیه مصنوعی سفره ها تدوین شود

دانشیار پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری گفت: سازمان نقشه‌برداری کشور مسئول پایش فرونشست و سازمان زمین‌شناسی در شناسایی عوامل نقش دارد، اما حل این بحران بدون مشارکت وزارت جهاد کشاورزی به‌ عنوان متولی برداشت آب و تعادل‌بخشی به سفره‌های زیرزمینی ممکن نیست بنابراین باید هرچه سریع‌تر برنامه‌ای برای کاهش برداشت و تغذیه مصنوعی سفره‌ها اجرایی شود.

شیرانی با اشاره به عدم برگشت پذیری زمین در شرایط فرونشست به حالت عادی افزود: در مناطقی که نشست رخ داده، بازسازی غیرممکن است زیرا در زلزله پس از بروز خسارت امکان بازسازی وجود دارد، اما در فرونشست وقتی سفره آب زیرزمینی دچار نشست می‌ شود یعنی با تخریب خلل‌ و فرج بین رسوبات که پیش‌تر با آب یا مایعات پر شده بود، تحت وزن توده فوقانی به‌مرور فشرده و برای همیشه از بین می‌رود و این فشردگی دائمی است و منجر به فرونشست غیرقابل جبران می‌شود.

وی با اشاره به اینکه نیازمند قوانین مصوب مجلس برای هماهنگی وزارتخانه‌ها به‌ویژه جهاد کشاورزی هستیم، ابراز امیدواری کرد که هرچه زودتر با تصویب قوانین لازم، وزارتخانه‌های مختلف به‌ویژه جهاد کشاورزی این موضوع را در اولویت قرار دهند.

شیرانی خاطرنشان کرد: پژوهشگران می‌ توانند با ارائه نقشه‌ های پهنه‌ بندی خطر و پایش از طریق سنجش‌ از دور و تعیین عوامل موثر در رخداد پدیده فرونشست را با ارایه راهکار و بخش اجرایی را پشتیبانی کنند.

راهکار کلیدی: توقف برداشت آب از مناطق بحرانی

پژوهشگر حوزه زمین‌شناسی و مخاطرات طبیعی توقف برداشت در مناطق بحرانی، مدیریت سیلاب ها برای تغذیه سفره ها و حمایت همه جانبه از جوامع محلی را از مهمترین راهکارها در مقابله با فرونشست برشمرد و اظهار داشت: مهم‌ترین راه‌ حل برای مقابله با فرونشست کاهش یا توقف برداشت از سفره‌ های آب زیرزمینی است بنابراین باید مناطق بحرانی را با پهنه‌بندی خطر شناسایی و در اولویت‌های بالا برداشت را متوقف کنیم برای نمونه در زمین‌ های بایر یا دور از کاربری‌های کشاورزی می‌توان این اقدام را فوری اجرا کرد.

شیرانی درباره مدیریت سیلاب‌ها برای تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی گفت: با وجود کاهش بارش‌ها در سطوح جهانی، ملی و منطقه ای، حجم روان‌آب‌ های کشور قابل‌ توجه است زیرا با اجرای طرح‌ های آبخیزداری می‌توان هم از فرسایش خاک جلوگیری کرد و هم سیلاب‌ها را برای تغذیه مصنوعی سفره‌ ها مهار کرد. اگر چه در مرحله اول درصد کمی از نیاز را تأمین می‌کند، اما برای بخشی از جوامع راهگشا خواهد بود.

وی با تاکید بر حمایت همه‌ جانبه از جوامع محلی افزود: این امر مستلزم همکاری وزارتخانه‌ ها برای حل چالش های اجتماعی و اقتصادی و تامین معیشت کشاورزان،ایجاد شغل‌ های جایگزین، حمایت‌ های مالی و حل چالش‌های اجتماعی - اقتصادی ناشی از کاهش برداشت آب است.

شیرانی یادآور شد: کشاورزانی که برای معیشت خود به برداشت آب وابسته‌ اند، نیازمند شغل‌ های جایگزین و حمایت‌های مالی هستند و بدون این حمایت‌ ها، اجرای کاهش برداشت عملی نیست.

وی توسعه کشاورزی پایدار، کشاورزی حفاظتی،‌کاهش شخم و استفاده از کشت مستقیم در بقایای گیاهی برای حفظ ساختار خاک، آبیاری زیرسطحی، کاهش تبخیر و افزایش راندمان آبیاری تا 90 درصد، راهکارهای اجتماعی و مشارکتی، تشکیل تعاونی‌ های آب بران، مدیریت محلی منابع آب با مشارکت کشاورزان (الگوی موفق در دشت همدان )، آموزش کشاورزان با پهپاد و اپلیکیشن‌های موبایل برنامه‌هایی مانند نرم‌افزار مدیریت مزرعه برای آموزش روش‌های آبیاری دقیق را از دیگر راهکارهای مقابله با این پدیده دانست.