به گزارش پایگاه خبری «عصرساختمان» به نقل از تسنیم، بشر از دیرباز زندگی خود را در بستر رودخانه­‌ها آغاز کرده و بزرگ‌ترین تمدن­‌های بشری در کنار رودخانه‌‌ها شکل گرفته است، و همه این‌ها نشان از اهمیّت آب در زندگی بشر دارد، و حال در زندگی شهری امروز و با وجود تغییرات آب و هوایی که در کره زمین رخ داده است، دغدغه­‌های به نام کم­‌آبی و یا خشکسالی ذهن بشر را به خود معطوف کرده است .

کشور ما نیز از این امر مستثنی نیست، هر چند در چند روز اخیر بارش­‌های خوبی در نقاط مختلف کشور رخ داده است؛ اما نمی­‌توان گفت همواره فصل­‌های پربارشی را در پیش‌رو داریم، بنابراین باید به این مسئله به طور کلان نگریست و قبل از اینکه با بحران­‌های کم­‌آبی و یا حتی خشکسالی مواجه شویم به فکر چاره باشیم و این نعمت خدادادی را با بی­‌توجهی و بی­‌برنامگی تلف نکنیم.

  برای دست یافتن به راه­‌حل­‌های اساسی گفت‌وگویی با سهراب عسگری رئیس دانشگاه پیام‌نور قرچک، پژوهشگر جغرافیای سیاسی، ترتیب دادیم که در ادامه این گفت‌‌وگو را می­‌خوانید.

-در کل چند درصد از آب­‌های موجود در دنیا قابل شرب است؟ آیا راه‌حلی برای افزایش این مقدار از آب شرب وجود دارد؟

رئیس دانشگاه پیام‌نور قرچک:از 1386 کیلومتر آب‌های کره زمین تقریباً 3 درصد را آب‌های شیرین تشکیل می‌دهند که همه این سه درصد را هم نداریم، بخشی از آن بخار است، بخشی در قطب‌ها و بخشی نیز داخل کره زمین است؛ بنابراین منابع آب شیرین بسیار محدود هستند و علی‌رغم همه پیشرفت­‌هایی که بشر داشته هنوز نتوانسته فناوری تولید آب را که دغدغه اوست تهیه کند و این دغدغه هنوز برای بشر وجود دارد؛ بنابراین راه‌حل این است که شیوه­‌های برخورد و نگاه و مصرف خود را در مورد این سه درصد تغییر دهیم.

کما اینکه همین سه درصد هم به خاطر فعالیت­‌های انسانی در حال آلوده شدن است، مثلاً اگر بارندگی­‌ها به صورت برف باشد، سطوح را لغزنده می­‌کند و به خاطر اینکه در رفت و آمد و ترافیک اختلال ایجاد نشود از شن و نمک استفاده می­‌کنیم و این سبب می‌شود، آبی که سالم است و از طبیعت رسیده، با ترکیب سایر اضافات، آن را به آب شور تبدیل کنیم.

-علت فرونشست زمین در برخی نقاط چیست؟

رئیس دانشگاه پیام‌نور قرچک: در فرونشست زمین دیدگاه‌های بسیاری مطرح شده که قطعاً یکی از علل آن بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی است؛ یعنی وقتی که میزان برداشت از تغذیه بیشتر باشد این اتفاق می‌افتد و به شکل فرونشست خود را نشان می­‌دهد، و یکی از عللی که کمتر به آن پرداخته شده است، این است که به خاطر تجاری شدن مسکن و وارد شدن اقتصاد کلان کشور به ساخت مسکن، تخریب خانه­‌های قدیمی و ساخت آپارتمان بسیار افزایش یافته است.

در واقع مشکل جایی پیدا می‌شود که یک ساختمان قدیمی را که وزن کل آن 100 تن بوده را تخریب می‌کنند و به جای آن هزار تن به لایه‌های درونی زمین فشار وارد می‌کنند، این یعنی مدام وزن شهر اضافه می‌شود.

براساس نظریه­‌های علمی همواره پوسته زمین در حال حرکت است و تغییر شکل می­‌دهد، ولی در بحث زمین‌شناسی برای ما قابل مشاهده نیست؛ چرا که حداقل 400 سال زمان می‌برد تا یک پدیده جغرافیایی اتفاق بیفتد و به طور متوسط 5-6 نسل باید بگذرد و استنباط من این است که وقتی بار زمین را افزایش می­‌دهیم، زمین واکنش نشان می­‌دهد این یک مسئله طبیعی است.

-فروشکست زمین چه مشکلاتی را ایجاد می‌کند؟

رئیس دانشگاه پیام‌نور قرچک: باید مسئله فرونشست را به عنوان یک خطر درک کنیم؛ چرا که اگر فرونشست در یک زمین صرفاً کشاورزی که فاقد امکانات زیرساختی است، اتفاق بیفتد مشکلی نیست؛ اما مشکل زمانی است که این اتفاق در شهر بیافتد جایی که لوله­‌های گاز و آب فراوانی در آن تعبیه شده است.

به عبارتی دیگر با عمل فرونشست و تغییر شکل لوله‌ها، یک‌باره لوله گاز شکسته و گاز وارد لایه­‌های درونی زمین می‌شود و در اثر یک رعد و برق و حتی سیگار روشن یا کبریت یک‌باره زمین منفجر شود و یا حتی اگر این اتفاق هم نیفتد و لوله­‌های گاز را در نظر نگیریم، ممکن است برای شبکه آبرسانی شهر اشکال ایجاد کند، و وقتی لوله بترکد دیگر ما خبر نداریم که آنجا چه اتفاقی می‌افتد.

- آب­‌های زیرزمینی کشور ما در چه وضعیتی قرار دارد؟

رئیس دانشگاه پیام‌نور قرچک: واقعیت این است که حتی اگر ما تمام آنچه در مورد کشور گفته می‌شود را با عینک بدبینی رد کنیم، واقعیت­‌های داخل کشور را می­‌بینیم که مشکل کم‌آبی و تنش­‌های منطقه­‌ای در رابطه با کم­‌آبی در حال بروز است، اینکه فلان استان می­‌گوید حق آبه می­‌خواهد و یا تنش­‌هایی در اصفهان به وجود می­‌آید و کشاورزان خط لوله انتقال آب از زاینده‌رود به یزد را خراب می­‌کنند، یعنی تنش­‌های آبی به وجود آمده است و متأسفانه این تنش­‌ها هر سال هم تکرار می­‌شود.

3-2 سال قبل هشدار داده شد که کمتر از 500 شهر وارد تنش آبی شده­‌اند، سال گذشته این تعداد به 520 مورد رسید و مطمئن باشید که امسال نیز بر این تعداد اضافه می‌شود و این یعنی اینکه شاخک­‌های هشدار ما باید تیز شوند و باید واقعیت­‌های اجتماعی و جغرافیایی را بپذیریم که می­‌گویند ما به وضعیت هشدار رسیده­‌ایم و باید به هوش باشیم و مدیریت کنیم.

به اعتقاد من اولویت اصلی و مهم کنونی کنترل منابع آب است و باید حتی به باز بودن یک شیر آب حساس باشیم؛ اما به عنوان مثال من فقط می­‌توانم دانشگاه را مدیریت کنم و از این مکان که خارج می­‌شوم موارد متعدد اسراف آب را می­‌بینم، در صورتی ­که آب قیمتی‌ترین ماده طبیعت است و ما نگاه ارزشمندی به آن نداریم و قدر آن را نمی‌دانیم.

اگر پطرس پطرس غالی، دیپلمات مصری و ششمین دبیرکل سازمان ملل متحد 15-10 سال قبل گفته بود به قرن 21 وارد می‌شویم و وارد شدن ما هم‌زمان با شروع جنگ‌های آب است، حرف بیراهی نزده و همین الان داعش به علت وجود سد موصل آن منطقه را اشغال کرده، یعنی به خاطر اهمیّت آب آنجا را گرفته است.

-برای مدیریت منابع آبی موجود چه اقداماتی باید انجام داد؟

رئیس دانشگاه پیام‌نور قرچک:باید در مورد آب یک طرح ملی تدوین شود، من چندین سال در رابطه با محیط زیست تحقیق کردم؛ اما در نهایت به یک نتیجه رسیدم و آن این است که در سال‌های پیشرو به سمتی می­‌رویم که از مشکلات محیط‌زیستی فراتر است و اگر این مشکل، یعنی مشکل کم­‌آبی به وجود بیاید ما مشکلات زیست‌محیطی را رها می­‌کنیم، ما به شدّت به منابع آبی خود فشار وارد می‌کنیم و سفره‌های آب زیرزمینی را به شدّت تخلیه می‌کنیم.

هر چند پشت این استفاده­‌های بی­‌رویه و خلاف طبیعت ایده علمی وجود ندارد، ولی هنوز هم در کشاورزی ما از شیوه غرق آبی استفاده می­‌شود در حالی که این شیوه در کشورهای توسعه‌یافته حتی در جاهایی که آب وجود دارد، بهینه‌سازی شده و آبیاری تحت فشار یا آبیاری قطره‌ای را انجام می­‌دهند و یا اصلاً شیوه کاشت را تغییر داده­‌اند.

باید در یک اقدام ملی جمعیت به سمت تغییر ذائقه سوق داده شده شود، ما از یک هکتار می­‌خواهیم به طور ماکزیمم و در خوش‌بینانه­‌ترین حالت 5 تن گندم تولید کنیم؛ ولی اگر ذائقه تغییر پیدا کند و به سمت محصولات جایگزین برویم و نشاسته را از رژیم غذایی کم کنیم، می­‌توانیم به جای گندم از محصولاتی استفاده کنیم که راندمان تولید در واحد سطح بالایی دارند.

برای مثال می­‌توانیم محصولاتی را تولید کنیم که 40 تن یا بیشتر در هکتار محصول دارد و یا اینکه بتوانیم چندبار در طول سال برداشت داشته باشیم، و این یک کار ملی است و باید در کشور این اتفاق بیفتد؛ چرا که ما مشکل کم‌آبی داریم، یعنی باید به سمت کنترل منابع آب و اصلاح شیوه‌های آبیاری پیش برویم.

-چگونه می‌­توان از فاضلاب استفاده بهینه کرد؟

رئیس دانشگاه پیام‌نور قرچک: من در استان مرکزی طرحی را دادم و امیدوارم این طرح در کل کشور فراگیر شود، در آنجا نامه­‌ایی نوشتم و به استاندار وقت دادم و پیشنهاد دادم که ساخت شبکه جمع‌آوری و هدایت فاضلاب را در استان مرکزی متوقف کنید، گفتم این ثروت کثیف، که فاضلاب هم بخشی از آن است را در قالب چاه­‌های جذبی وارد زمین کنیم، و به مردم آموزش دهیم که مواد شوینده کمتر استفاده کنند یا اینکه در چاه­‌ها فیلترهایی را تعبیه کنیم و آب را وارد زمین کنیم تا این آب در دل زمین باقی بماند؛ چرا که طبیعت خود یک فیلتر بسیار خوبی است و در چرخه طبیعت می‌توان استفاده کرد.

وقتی شهر گسترش پیدا می­‌کند ما یک لایه نفوذناپذیری را روی سطح زمین ایجاد می­‌کنیم، آسفالت و پشت‌بام همه سنگ و آهن و سیمان و همه هم نفوذناپذیرند و در عین حال هم داریم از آب استفاده می‌کنیم و توقع داریم طبیعت هم واکنش نشان ندهد، یعنی از یک طرف نمی­‌گذاریم آب از بالا به پایین وارد شود و از طرف دیگر هم داریم از منابع زیرزمینی استفاده می­‌کنیم و تنها راه این است که همه آب­‌هایی را که به عنوان شستشو از آن استفاده می‌کنیم وارد زمین شود و دوباره از آن استفاده کنیم و به عنوان یک پس‌انداز و ذخیره داشته باشیم.

-بهترین شیوه برای تصفیه فاضلاب­ چیست؟

رئیس دانشگاه پیام‌نور قرچک: بهترین راه تصفیه آب توسط طبیعت و استفاده از انرژی‌هایی مانند برق‌آبی، برق­‌بادی و خورشیدی که انرژی­‌های سبز محسوب می­‌شوند، است؛ یعنی تصفیه اگر غیر از انرژی‌های سبز باشد برای طبیعت مضر است.

برای مثال برای به کار انداختن توربین­‌ها از مواد شیمیایی استفاده می‌کنیم که مشکل زیست‌محیطی به همراه دارند، بنابراین بهترین، سالم­‌ترین و مطمئن‌ترین راه طبیعت است به شرط آن­که آلودگی ما به قدری نباشد که چرخه طبیعت را بهم بزند، مثلاً همراه با فاضلاب برخی کارخانه­‌های رنگ­‌سازی و یا شیمیایی آلودگی وارد خاک می‌شود و اگر این­‌ها از فیلتر استفاده کنند، طبیعت به عنوان بهترین تنظیم‌کننده می­‌تواند فاضلاب باقی‌مانده را تصفیه کند.

در واقع برای طبیعت بهتر است که انسان برنامه ندهد و این انسان است که طبیعت را به هم می­‌زند، اگر گاهی طبیعت را به حال خود رها کنیم می­‌تواند خود را پالایش و به روز کند.

-آیا آنچه که گفته می شود که ایران در شرایط خشکسالی است، واقعیت دارد؟

رئیس دانشگاه پیام‌نور قرچک:در پروسه طبیعی قطعاً از این دوره‌های خشک­سالی در ایران داشته‌­ایم، پس این اتفاق تحت عنوان خشک­سالی­‌ها فقط مختص الان نیست؛ ولی ما در این دوره یک تفاوتی با گذشته داریم که از اختیار ما خارج است، یعنی اینکه گرم شدن زمین و تغییرات اقلیمی تنها مختص ایران نیست و یک بحث جهانی است؛ اما یک تفاوت بین خشکسالی­‌های الان با قبل وجود دارد .

عمده‌­ترین تفاوت‌ها این است که بارش‌ها در زمان ما به شکل فشرده صورت می‌گیرد، یعنی الگوهای بارش تغییر کرده‌اند، در گذشته وقتی فصل سرما می­‌رسید این بارش­‌ها حتی اگر هم کم بود به خاطر سرما به شکل برف می­‌نشست و کم کم از یک فصلی هوا گرم می­‌شد و وارد زمین شده و ذخیره می­‌شد ولی الان یک توده هوا می‌­آید و سیلابی است، در یک مقطعی حجم زیادی از بارندگی اتفاق می‌افتد و چون ما هم امکان جذب آن را نداریم، یا به شکل سیل جاری می‌شود و یا بخشی از آن وارد زمین شده و روز بعد هم معمولاً وزش شدید باد را داریم که بخش عمده­‌ای از باران را دوباره به طبیعت برمی­‌گرداند و این موضوع بارها اتفاق افتاده است.