به گزارش پایگاه خبری «عصرساختمان» به نقل از ایسنا،  منطقه یزد وسعت این شهرستان 2397 کیلومتر مربع و شامل دو بخش «مرکزی» و «زارچ» با شهرهای یزد، حمیدیا، شاهدیه، زارچ و دهستان‎‎های فجر، فهرج، اله‎آباد و محمدآباد است.

یزد واژه ای باستانی است که ریشه در "یشت" (Yast) یا "یزت" (Yazt) و "یسن" (Yasn) به معنای ستایش، نیایش، پرستش، ایزد و غیره دارد

یزد از شهرهای قدیمی ایران و از بهترین نمونه‎‎های شهرهای کویر به شمار می‎‎رود و در این شهر همه چیز حکایت از حرکت و زنده بودن محیط اجتماعی دارد.

شهر یزد یکی از معدود شهرهای تاریخی است که بافت تاریخی آن با مساحتی حدود 744 هکتار تحت شماره‌ی 15 هزار در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

همچنین این شهر دارای 74 محله است که از مهمترین این محلّات می‌توان به فهادان، سرجمع(سرچم)، خرمشاه (خرمشاد)، میرقطب، یعقوبی، شش بادگیری و غیره اشاره ‌کرد که در میان این محله‎‎ها، فهادان قدمت بیشتری دارد.

یزد که عنوان ماندگار «دارالعباده» را یافته است، مردمانی پای‌بند به فرهنگ غنی و سنتهای زیبای ایرانی - اسلامی را در خود پرورانده است.

از مهمترین آثار این شهرستان می‎توان به موارد زیر اشاره کرد؛

مسجد جامع کبیر:

بنای فعلی مسجد جامع کبیر یزد، در اصل توسط سید رکن‌الدین بر روی مسجد جامع عتیق که در اوایل قرن ششم هجری قمری توسط گرشاسب‌بن علی‌بن فرامرز (حک 527 504) ساخته شده‌ بود، بنا شد.

این مسجد به لحاظ معماری از نمونه‌های شاخص مساجد جامع در کشور است. سر در رفیع، گنبد دو پوش و خوش تناسب و نیز تنوع فضاها، جلوه‌گاه ذوق و هنر و مهارت هنرمندان مسلمان ایران است.

نمای ایوان رفیع با مجموعه‌ای از زیباترین تزیینات کاشی معرق و نقوش اسلیمی و گیاهی و نیز گره‌چینی پوشانده شده، علاوه بر تزیینات منحصر به فرد آجرکاری و اجرای آن با خط کوفی بنایی، 110 اسم از اسماء مبارکه‌ی الهی به صورت هماهنگ و کاملاً هنری در زیر ایوان، بر زیبایی این اثر دو چندان افزوده است.

مناره‌ها با 52 متر ارتفاع نیز از عناصر بی‌بدیل و شگرف این مسجد است. در یک نگاه می‌توان گفت؛ تنوع کاشی‌کاری معرق و معقلی، کتیبه‌های ثلث و کوفی، مقرنس‌های معرق و گچی، خطوط بنایی، انواع طاق و تویزه، کاربندی و گره‌کاری این مسجد دارای اهمیت فراوان است.

قبّه‎‎ی دوازده امام:

این قبّه از قدیمی‌ترین بناهای برجای مانده از گذر تاریخ در محله‎‎ی فهادان است. این بنا از بناهای شاخص آجری و نمونه‏‏های سبک غالب در معماری به شمار میرود که به دلیل سبک بنا و نقش و نگار کتیبه‎ی کوفی‌اش شایان توجّه است.

قبّه‎ی دوازده امام شامل تک گنبدی است به صورت یک چهارضلعی که به هشت ضلعی تبدیل می‎‎شود و گنبد روی هشت ضلعی قرار دارد.

این بنا در حال حاضر قدیمی‎ترین بنای تاریخ‎دار یزد محسوب می‎‎شود و به استناد کتیبه‎‎ی کوفی رنگ‎آمیزی بالای محراب، قبّه به سال 429 ه‌.ق در زمان «ابوجعفر علاءالدّوله بن کاکویه دیلمی» بنا شده و به احتمال زیاد مدفن خودش است.

قبّه، بنایی است چهار ضلعی با گنبدی بر فراز آن که نقش و نگارهای خط کوفی و نقّاشی در گریو گنبد، بالای محراب و قاب‎بندی‎های آن و گچبری‎‎هایی در ازاره‎ی داخلی به چشم می‌خورد.

بنا از خشت و گل ساخته شده و در بیرون آجری است. قبّهی دوازده امام از جمله بناهای آرامگاهی شاخص در معماری ایران است.

مجموعه‎‎ی امیر چخماق:

امیر جلال‏الدّین چخماق شامی توسط شاهرخ تیموری به حکومت یزد منصوب شد. وی در قرن نهم هجری قمری با کمک همسرش فاطمه خاتون(ستی‎‎فاطمه)، در این مکان میدانگاه و در اطراف آن آب‎انبار، خانقاه، مدرسه، کاروانسرا، چاه آب، بازار و از همه مهمتر در سال 841 ه.ق مسجد امیر چخماق(مسجد جامع نو) را بنا نهاد.

این مسجد دارای گنبدی عظیم و صفّه‎‎ای عالی و دو شبستان زمستانی و تابستانی است. محراب مسجد دارای سنگ مرمرین زیبایی است که اطراف آن با کاشی‎های معرّق تزیین شده و آیاتی از قرآن بر روی آن نقش شده است.

در قسمت سر در شرقی مسجد بر روی کتیبه‌ای از کاشی معرّق به خط ثلث اثر محمدشاه حکیم، تاریخ ساخت و بانیان این مسجد نوشته شده است.

بقعه‌ی ستی فاطمه نیز علاوه بر مدفن بانی(همسر امیرچخماق) نمونه‌ی منحصر به فرد از تزیینات طلاچسبان و شیوه‌ی گنبد خیاره‌ای است که شیوه‌ی اجرای این گنبد در معماری تیموری ایران حائز اهمیت است و تنها نمونه در کشور محسوب می‌شود.

هم اکنون آب انبار این مجموعه پس از تغییر کاربری به عنوان زورخانه مورد استفاده‌ی دوستداران ورزش باستانی و پهلوانی است اما آنچه که امروزه به عنوان نماد شهر یزد مطرح شده و تحت عنوان مجموعه‌ی امیرچخماق معروف است، تکیه یا حسینیه‌ای است که در قرن سیزدهم هجری قمری در مجاورت بازار سنّتی حاجی قنبر ساخته شد.

بازار:

با گسترش شهرها و تجارت، بازارها شکل گرفتند. در قرن 5 و 6 ق. که در یزد عصر تحوّل و پیشرفت محسوب می‎‎شد، بازارهایی ساخته شدند که درون حصار شهر و در امتداد مهمترین راه اصلی شهر قرار داشتند.

با گسترش شهر و تغییر حصار شهر، محل بازارها در طول زمان تغییر یافت و در قرون متمادی، با توجه به اقتصاد کشور، وضعیت بازار شهر یزد نیز تغییر یافت.

آنچه امروز به عنوان مجموعه‌ی بازارهای قدیمی یزد می‌شناسیم، مجموعه‌ی معماری شهری گسترده‌ای است که در جنوب برج‌ و باروی شهر واقع شده که چندین راسته بازار، تیمچه، سرا، مسجد، میدان، حسینیّه، مدرسه، آب‌انبار، لَرد، کاروانسرا و کارگاه تولیدی را در بر می‌گیرد. در دوره‌ی پهلوی، بر اثر ساخت خیابان قیام، این مجموعه به دو نیمه‌ی شمالی و جنوبی تقسیم شد.

مجموعه بازار یزد از بازارهای تبریزیان، پنجه‌علی، زرگری، مسگری، محمدعلی‌خان، قیصریّه و خان تشکیل شده است.

باغ دولت‎‎آباد:

باغ دولت‌آباد که نمونه‌ای شاخص از باغ‌های ایرانی را در دل کویر به نمایش گذاشته، توسط «محمّدتقی‎‎خان» مشهور به «خان بزرگ» (1202-1213 ه.ق) سرسلسله‎‎ی خان‌های یزد در زمان زندیّه ایجاد شد.

وی پس از به قدرت رسیدن قنات دولت‌آباد را از مهریز به یزد کشید و پس از آن، عمارت «باغ دولت‎‎آباد» را به زیباترین وجه به همراه دیوان‌خانه‌ی خود ایجاد کرد.

باغ مجموعه‎‎ای از چندین عمارت شامل هشتی و بادگیر، بهشت آیین، تالار آیینه، سردر اصلی و سردر جنوبی است. فضای سبز این باغ شامل درختان کاج، سرو، گل سرخ محمّدی، درختان میوه به خصوص انگور و انار است.

چشمگیرترین ویژگی این بنا بادگیر 33.8 متری آن است که بلندترین بادگیر جهان محسوب می‌‎شود.

آتشکده:

بنای فعلی آتشکده در سال 1313 خورشیدی با کمک مالی زرتشتیان یزد و پارسیان هندوستان ایجاد شده است. ساختمان آتشکده با معماری برگرفته از دورهی هخامنشیان(در تخت جمشید و غیره) در وسط حیاطی بزرگ و سرسبز و بر بلندی قرار گرفته و بر پیشانی عمارت نقش «فروهر» جلوه‎‎گر است.

اهمیت آتشکده به قدمت آتش درون آن است که گفته شده از حدود 1520 سال پیش تاکنون فروزان مانده و حفاظت شده است. این آتش را اِبتدا از «آتشکده‏‏ی ناهید پارس» به روستای «هفتادُر» در نزدیکی عقدا آورده‌اند و از آنجا به ترک‎آباد در اردکان انتقال داده‌اند و پس از 30 سال نگهداری در «غار اِشگفت یزدان»، در سال 1325 ه.ش به یزد آورده‎‎اند.

مدت‎‎ها در محله‎‎ی موبدان یزد نگهداری شده و سپس به ساختمان تازه‌ساز کنونی انتقال یافته است. «آتش ورهرام» درون مجمری برنجی و در اتاقی مخصوص در میان ساختمان آتشکده و در سطحی بالاتر از سطح زمین و به دور از باد و باران و تابش خورشید نگهداری می‎شود.

دخمه زرتشتیان یزد:

دخمه‎‎ی زرتشتیان یا دادگاه زرتشتیان دو عمارت سنگی مدوّر، برج مانند با فضای میان تهی است که در دامنه‎‎ی کوهپایه‎‎ی جنوبی شهر یزد قرار دارد.

این محل از گذشته‎‎های دور گورستان زرتشتیان بوده است که مردگان را با فرهنگ و آداب و سنّن خاص زمان خود و با مراسم ویژهای داخل دخمه می‏‏گذاشتند اما دیگر چنین کاری انجام نمی‎‎شود و زرتشتیان در ایران، مردگان خود را به خاک می‎‌سپارند.

دخمه‎‎های یزد بر بلندای دو صخره، به فاصله 500 متر از یکدیگر قرار دارند که نام یکی از آنها دخمه‎‎ی «مانکجی» است که در سال 1225 ه.ش و دیگری، دخمهی «گلستان» است که در سال 1310 ه.ش بنا شده است.

پایاب قنات زارچ:

قنات تاریخی زارچ با شماره 14830 تیرماه 1384 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. قنات زارچ از مهمترین و طولانی‏ترین سازه‏‏های بشری است و آسیاب وزیر نیز در مسیر اصلی جوی این قنات گرفته است.

در طول مسیری که برای قنات زارچ از آسیاب وزیر تا مسجدجامع کبیر یزد تعریف شده است، هفت پایاب و دو پاشیر از قبیل پایاب‎‎های جوی کوشکنو، پایاب حاج عباس، پایاب مسیر عسکرشاهی، حسینیه شاه ابوالقاسم، مدرسه شهاب الدین طراز، مدرسه شاه کمالیه، مسجد جامع و پاشیرهای آب انبار جن نک و حسینیه شاه ابوالقاسم وجود دارد.

آب انبار رستم گیو:

آب انبار ستم گیو واقع در محلّه‎‎ی زرتشتیان یزد است که با گنبدی شلغمی شکل که بر نمای بیرونی آن به وسیله‎‎ی آجر طرح سرو فرش شده و چهار بادگیر چهار طرفه‏‏ی بلند و زیبای آن چشم هر بینند‎‎های را مجذوب خود می‎‎کند.

ساخت این آب‎انبار حدود 1320 ه.ش شروع شد و دو سال به طول انجامید. عمق خزینه‎ی این آب انبار 15 متر و قطر دهانه‌ی خزینه‎‎ی آن 14 متر است که این آب انبار با دو دهانه‏‏ی ورودی در دو محلّه قرار دارد.

بافت تاریخی یزد:

مساحت شهر یزد 13 هکتار است که یک هزار هکتار آن بافت تاریخی است و از این میزان 700 هکتار آن بافت پیوسته و 300 هکتار به صورت گسسته است.

بافت تاریخی یزد به مساحت عرصه 743 هکتار و مساحت حریم پنج هزار هکتار در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

این بافت تاریخی گنجینه‎ای از هنر، فرهنگ و تمدن ایرانی اسلامی به ویژه از دوران ایلخانی است که از آن جمله می‎‎توان به بناهای مذهبی، مساجد، بقاع، حسینیه ها، اماکن و زیارتگاه‎‎های زرتشتیان، خانه‎‎های تاریخی، آب انبارها، باغ‎های تاریخی ایرانی، بادگیرها، بازارچه‎‎ها و مسیر قنوات اشاره کرد.