عصر ساختمان- این روزها اخبار دماوند و فعالیتهای آتشفشان آن و زلزلههایی که در پیرامونش رخ دادهاند در رسانهها بیش و کم مطرح شده است. ولی نکتهای کمتر مورد توجه قرار گرفته یا اصلا به آن پرداخته نشده و آن اهمیت دماوند بهعنوان منبع انرژی برای پیرامون خود است. آتشفشانهای ایران که عبارتند از: دماوند (در ناحیه البرز)، سبلان، سهند (در آذربایجان)، تفتان و بزمان (در سیستان و بلوچستان) عمدتا از نوع چینهای (استراتوولکان) هستند.
به گزارش پایگاه خبری «عصر ساختمان» به نقل از دنیای اقتصاد، این آتشفشانها با تظاهراتی از نوع آب گرم و خروج گازهای فومرولی و چشمههای سولفوری و همچنین وجود چشمههای تراورتنی از نوع آتشفشان فعال (بدون تظاهرات انفجاری در حال حاضر) هستند. آخرین انفجار مهم در دماوند به حدود 7300 سال قبل و رویداد ماقبل آن به حدود 25هزار سال قبل مرتبط شده است. دماوند دو مخروط بزرگ دارد، یکی مخروط قدیمیتر که حدود یک میلیون و 780 هزار سال قدمت دارد و دیگری مخروطهای جوانتر که سنشان به 600 و 200 هزار سال قبل میرسد.
این آتشفشان در پهنه البرز مرکزی بهصورت مخروط آتشفشانی مرکب (متشکل از بیش از 400 کیلومتر مکعب گدازه آتشفشانی) شواهدی از خروج بخار و گازهای آتشفشانی را نشان میدهد. چشمههای آب گرم مانند لاریجان، اسک و بایجان با دمای 28 تا 60 درجه سانتیگراد از آثار فعالیت آتشفشانی جوان در این منطقه هستند. توپوگرافی منطقه تحتتاثیر شکل مخروطی دماوند قرار داشته و از اطراف به سمت مرکز آتشفشان به ارتفاع نقاط افزوده میشود. پستترین نقطه منطقه در قسمتهای شمالی دره هراز حدود 1300 متر ارتفاع دارد. آتشفشان دماوند به شکل مخروط نامتقارنی است که نیم مخروط جنوب غربی آن به علت داشتن گدازههای گسترده از قسمتهای دیگر متمایز است یال شمال شرقی دماوند نیز با شیب کمتری که نسبت به سمت غربی دارد این عدم تقارن را به خوبی نشان میدهد.
فعالیت اصلی آتشفشان دماوند از دهانه مرکزی بوده و چهار دهانه جانبی در قسمت جنوبی و جنوب غربی و یک دهانه در قسمت شمال شرقی دماوند قرار دارد. انواع نیروگاههای زمینگرمایی به اختصار در سه رده «بخار خشک»، «بخار سیال» و «سیکل دوگانه» تقسیمبندی میشوند. اولین نیروگاه زمینگرمایی با آزمایش اولین ژنراتور زمین گرمایی توسط پرنس پیرو گنوری کونتی (Prince Piero Ginori Conti) در ایتالیا و روشن کردن یک لامپ در 1904 شروع به کار کرد. در 1911 اولین استفاده تجاری از انرژی زمینگرمایی در دنیا در همین محل آغاز شد. در دهه 20 میلادی ژنراتورهای آزمایشی در ژاپن و شمال کالیفرنیا (در منطقه آبفشانهای ژیزرس Geysers) ساخته شد. اکنون در سال 2018 در 20 کشور دنیا از انرژی زمینگرمایی الکتریسیته حدود 15 گیگاوات برق (حدود یک درصد مصرف کنونی در دنیا) تولید میشود (ظرفیت تولید در آینده بین 3 تا 180 برابر تولید کنونی برآورد شده است).
طی سالهای اخیر، در اروپای مرکزی و غربی، سرمایهگذاری وسیعی برای مطالعه و بهرهبرداری از انرژیهای نو (بهویژه انرژی زمینگرمایی) آغاز شده است. بهعنوان مثال، نیروگاه زمینگرمایی شولتز سو فوره (Soultz-sous-Forêts) در شمال استان آلزاس فرانسه (نزدیک مرز آلمان)، پس از یک سرمایهگذاری 23 ساله در ژوئیه 2010 به بهرهبرداری رسید و از پاییز 2010 (1389) با تولید 5/ 1 مگاوات برق برای استفاده در شهر در شبکه تولید برق فرانسه قرار گرفته است. نگارنده در مرداد 1382 (2003) در تیمی پژوهشی از سوی دانشگاه استراسبورگ فرانسه از این نیروگاه و برنامه وسیع پژوهشی و عملیاتی برای تولید انرژی زمینگرمایی، در عمق پنج کیلومتری زمین با حفر سه چاه، بازدید کرد. این نیروگاه با خاصیت تولید برق از انرژی زمینگرمایی در عمق زمین در نوع خود، اولین و از نظر تولید الکتریسیته بهصورت تجاری، تنها مورد در دنیا محسوب میشود. این پروژه در آلزاس فرانسه از سال1987 با سرمایهگذاری 80 میلیون یورویی ایجاد شده است.
در سال 2017 از کل ظرفیت تولید برق حدود 5/ 14 گیگاوات برق تولیدی از انرژی زمین گرمایی در جهان، آمریکا با تولید 7/ 3 گیگاوات، بیشترین تولید را دارد و بیشترین رشد تولید را ترکیه با 227 مگاوات و اندونزی با 220 مگاوات داشتهاند.
در ایران نیز مناطق دارای پتانسیل استفاده از انرژی زمین گرمایی در 18 ناحیه کشور تاکنون یافت شده و مورد مطالعه اولیه قرار گرفته است. از میان این 18 پهنه، هفت محدوده دماوند، سهند، سبلان، خوی، تفتان و بزمان به سامانههای آتشفشانی مربوطند. استفاده از این پتانسیلها با سرمایهگذاری ویژه میتواند به بهرهمندی نسلهای بعدی از یک منبع انرژی مطمئن و پاک در کشورمان منجر شود. یادآوری میکنم که سرمایهگذاریهای اولیه و زیرساختی در این زمینهها معمولا پر هزینه است، ولی وقتی به درستی پتانسیل مربوطه یافته شد و تسلط به فناوریهای لازم بر اساس همین سرمایهگذاریها یافته شد، کاربرد چنین علم و فناوری در نواحی دیگر بسیار کمهزینهتر خواهد بود. در ایسلند پروژه پژهشی با رسیدن به دمای 700 درجه در عمق 2100 متری امکان تولید برق را برای 25 تا 30 هزار خانوار- حدود25 تا 30 هزار خانوار – فراهم کرده است. ضمنا جمعیت ساکن در دره هراز و پیرامون دماوند در درههای بلده و لار، در همین حدود 100 هزار نفر (حدود 30 هزار منزل مسکونی ) است و به نظر میرسد با یک حفاری حدود 5/ 3 کیلومتری میتوان به لایهای رسید که انرژی پاک و تجدیدپذیر و لایزال در اختیار ساکنان دره هراز و مردم ساکن در دامنههای دماوند قرار میدهد. دما در هسته زمین بین 2هزار تا 6هزار درجه سانتیگراد برآورد میشود. در سال 2011 پروژه پژوهشی دانشگاه کالیفرنیا در دیوییس در ایسلند (کشوری که یکسوم برق خود را از انرژی زمینگرمایی به دست میآورد) حفر چاهی اکتشافی را آغاز کرد که در دمای 500 درجه دمای بخار هوا به تولید 35 مگاوات برق میانجامد. در ایران سرمایهگذاری اولیه در زمینه انرژی زمینگرمایی در محدوده آتشفشان دماوند و آتشفشان سبلان انجام شده است. لایههای با حرارت بالا در پوسته در عمقهای 3 تا 5/ 4 کیلومتر و دیگری در 6 تا 8 کیلومتر عمق در مخروط دماوند با برآوردهای اولیه حرارت را حدود 700 تا 1000 درجه سانتی گراد در این لایهها معرفی میکند. در صورت توجه و سرمایهگذاری در استفاده از آتشفشان دماوند بهعنوان منبع انرژی پاک و تجدیدپذیر چشمانداز روشنی پیش رویمان قرار خواهد گرفت.
بهعنوان مثال در پروژه «شولتز سو فوره» در آلزاس فرانسه، فاز شناخت پژوهشی و اکتشافی با صرف 28 میلیون یورو از سال 1987 تا 2001 با حفر یک گمانه پژوهشی، فاز یک با حفر چاه دوم آزمایشی – شبیهسازی با صرف 22 میلیون یورو در سالهای 2001 تا 2007، فاز 2 برای ساخت نیروگاه با 25 میلیون یورو بین سالهای 2007 تا 2009 و فاز 3 بین سالهای 2010 تا 2012 برای پایش پژوهشی و فناوری نیروگاه با 5 میلیون یورو به انجام رسیده است. در ایران سرمایهگذاری اولیه در زمینه انرژی زمینگرمایی در محدوده آتشفشان دماوند و آتشفشان سبلان انجام شده است، ولی هنوز این برنامهها بهصورت جدی دنبال نشده تا به بهرهبرداری انرژی برق بینجامد. امید است با وضع کنونی مساله آب و اهمیت متنوع کردن منابع انرژی، برای حرکت به سوی استفاده از انرژیهای جدید مانند انرژی زمینگرمایی در ایران در دهه پیش رو و در برنامه ششم توسعه سرمایهگذاری جدی شود.
*مهدی زارع / استاد پژوهشگاه بینالمللی زلزلهشناسی